09.11.1978
Sameinað þing: 17. fundur, 100. löggjafarþing.
Sjá dálk 487 í B-deild Alþingistíðinda. (423)

55. mál, jöfnun upphitunarkostnaðar í skólum

Flm. (Egill Jónsson):

Herra forseti. Í okkar íslenska þjóðfélagi er jafnræðið visst grundvallartákn. Með uppbyggingu og þróun á félagslegum vettvangi er leitast við að hafa hin félagslegu jafnræðissjónarmið sem víðtækust. Af þessu leiðir að samstofna félagseiningar verða að búa við svipað umhverfi svo að unnt sé að gera til þeirra sambærilegar kröfur.

Tæpast verður um það deilt, að sveitarfélögin eru einn elsti og grónasti félagsskapur í landinu sem oft og einatt hefur verið talað um sem einn af hornsteinum okkar lýðræðisskipulags. Þessum félagsskap eru fengin ákveðin verkefni, að vísu misjafnlega fjölþætt eftir eðli þeirra og uppbyggingu hinna einstöku sveitarfélaga.

Sá málaflokkur, sem öll sveitarfélög hafa með höndum í samvinnu við ríkisvaldið, er fræðslu- og skólamál. Þessi mál spanna yfir vítt svið og eru kostnaðarsöm. Framkvæmd þessara mála er ákvörðuð af lögum og reglugerðum sem sveitarfélögin eru bundin af og að því er framkvæmdina varðar tæpast orðin eigin húsbændur.

Sú viðleitni hefur átt vaxandi fylgi, einkum þegar um kostnaðarsöm og margbrotin verkefni er að ræða er sveitarfélag og ríkisvald hafa farið með sameiginlega, að greina þau í sundur þannig, að hvor aðilanna um sig annaðist greiðslu ákveðinna framkvæmdaþátta, til að auðvelda stjórnun þeirra.

Á grundvelli lagabreytinga um skólakostnað frá árinu 1967 fór fram skipting á kostnaðarliðum milli ríkisins og sveitarfélaganna. Við reikningslegt uppgjör þess dæmis komu svipaðar tölur í hlut hvors aðilans um sig. En þegar betur var að gáð fólu þessar breytingar og raunar aðrar, er síðar voru gerðar, hér mikið ósamræmi. Allra tilfinnanlegast var þó hve orkukostnaður var breytilegur, þar sem orka til notkunar við upphitun á skólahúsnæði var misjafnlega dýru verði keypt, allt frá heitu vatni og upp í olíu. Og þannig hefur þetta ósamræmishjól haldið áfram að snúast. Sem betur fer fjölgar þeim skólum sem tengjast hitaveitum, en olíuverð hefur m.a. í kjölfar hinnar margumtöluðu olíukreppu margfaldast. Hlutur þeirra sveitarfélaga, sem við þær aðstæður búa, hefur því versnað að miklum mun.

Til enn frekari glöggvunar á málinu fékk ég Verkfræðistofu Sigurðar Thoroddsens til að reikna út hve hér væri um mikinn mismun á upphitun á skólum að ræða eftir því, hvaða orka er til notkunar, og eins hver munur er á rekstri heimangöngu- og heimavistarskóla. Til grundvallar að gerð skýrslunnar lagði skrifstofan eftirfarandi forsendur:

Skýrsla áætlanadeildar Framkvæmdastofnunar ríkisins.

Hitað húsrými árið 1975.

Könnun á hitakostnaði skóla á vegum Reykjavíkurborgar árið 1973–1975.

Orkukostnaður 15 skóla frá fjármála- og áætlunardeild menntmrn.

Áætlun um húsnæðisþörf skóla frá byggingadeild menntmrn.

Niðurstöður greinargerðarinnar eru í aðalatriðum þessar:

Árlegur kostnaður við upphitun á einum rúmmetra í skólahúsnæði með því verðlagi á olíu, sem nú er, er í heimavistarhúsnæði kr. 800, í skólahúsnæði kr. 650. Sambærilegar tölur á taxta Hitaveitu Reykjavíkurborgar eru 200 kr. í heimavistarhúsnæði, en 180 kr. í skólahúsnæði. Miðað við taxta flestra annarra hitaveitna verður þessi kostnaður 510 kr. í heimavistarhúsnæði, en 412 kr. í skólahúsnæði.

Þá kemur einnig greinilega fram í skýrslunni sá mikli munur sem er á rekstri heimavistarskóla og heimangönguskóla.

Sé miðað við skóla fyrir 150 nemendur er kostnaður við olíuhitun 13 216 000 kr., en sambærileg tala fyrir heimangönguskóla er 5 326 000 kr. Mismunur er því rétt tæpar 7 millj. kr. Frá þessari tölu dregst olíustyrkur sá sem greiddur er á hvern nemanda í heimavistarskóla meðan skólahald stendur yfir. En sú upphæð er nokkuð áþekk þeim mismun sem er á raforkunotkun heimavistar- og heimangönguskóla og breytir því dæminu ekki þegar um heildarorkunotkun þessara tveggja rekstrarforma í skólum er að ræða.

Í lok skýrslunnar er sýnt fram á hvað hér er um mikið fjárhagsmál að ræða þegar lítið er til heilla byggðarlaga. Þar segir svo, með leyfi hæstv. forseta:

„Á 10 þéttbýlisstöðum í Austurlandskjördæmi, þ.e. Seyðisfirði, Neskaupstað, Eskifirði, Vopnafirði, Borgarfirði, Egilsstöðum, Reyðarfirði, Fáskrúðsfirði, Stöðvarfirði, Djúpavogi og Höfn var skólarými í árslok 1975 alls 45 966 rúmmetrar að stærð. Við þetta húsnæði bætist síðan skólahúsnæði í sveitum austanlands og nýbyggingar, þannig að í árslok 1978 mun láta nærri að hitað skólahúsnæði sé um 90 000 m3, þar af er heimavistarrými og húsnæði starfsfólks um 30%.

Hitunarkostnaður skóla í Austurlandskjördæmi er þannig 60–65 millj. kr. á ári, en væri jafnstórt skólahúsnæði á „fjarhitunarsvæði“, þar sem orkuverð er um 65% af olíuverði, væri hitunarkostnaður um 40 millj., en í Reykjavík og nágrannabyggðum kostaði hitun samsvarandi skóla aðeins 17 millj. kr.“

Í þáltill. á þskj. 61 er m.a. lögð áhersla á að mál þessi verði rannsökuð. Eins og greinargerðin ber með sér er við þá skóla átt sem nú og í nánustu framtíð eru hitaðir upp með olíu. Æskilegt er að þessi könnun nái m.a. til þess búnaðar kynditækja sem nú eru í skólunum, hvort og hvenær raforka er til hitunar í skólum og hver kostnaður verður við breytingar úr olíuhitun í rafhitun. Þegar niðurstöður þessarar könnunar liggja fyrir er auðvelt að meta stöðu hvers og eins skóla fyrir sig. Í framhaldi af því verði gerðar þær ráðstafanir er tryggi jafnræði á milli sveitarfélaga a.m.k. að því er varðar þennan þátt sveitarfélaga.

Hér hef ég einungis fjallað um einn þátt sem miður hefur farið við tilfærslu á verkþáttum milli ríkis og sveitarfélaga, þótt af fleiru sé að taka. Hér á ég m.a. við viðhald á skólum. Erfitt er að sætta sig við, þegar fyrir liggja undirritaðir samningar milli ríkis og sveitarfélaga sem m.a. kveða á um ákveðna hlutdeild ríkisins í viðhaldi skóla og sveitarfélögin hafa byggt ákvarðanir sínar á, að verða þess vísari, að einn góðan veðurdaginn eru þeir samningar orðnir dauður bókstafur. Þetta er sérstaklega alvarlegt gagnvart heimavistarskólum sem þurfa hér um bil þrefalt húsrými til starfsemi sinnar miðað við heimangönguskóla.

Hér sem endranær má ekki gleyma því sem vel hefur tekist þegar verkum milli sveitarfélaga og ríkis hefur verið skipt. Má í því sambandi m.a. minna á þá tilhögun sem nú er viðhöfð varðandi skólabyggingar, sem bæði hefur leitt til hagræðingar og sparnaðar auk þess sem fullt tillit er tekið til skólaforms og byggðasjónarmiða. Vissulega er vel athugandi hvort ekki sé rétt að koma á svipuðu fyrirkomulagi þar sem ríki og sveitarfélög hafa með höndum hliðstæð verkefni.

Í upphafi máls míns vék ég sérstaklega að því, hvert grundvallaratriði væri að þær félagseiningar, er önnuðust hliðstæð verkefni, byggju við sambærileg kjör.

Hér á hinu háa Alþingi hefur á síðustu dögum m.a. verið fjallað um mál er varðar nýjungar í atvinnuuppbyggingu dreifibýlisins. Hér á ég við tvær till. til þál. Fjallar önnur um iðngarða, en hin um eflingu iðnaðar og úrvinnslugreina í dreifbýlinu. Í þessu sambandi er þó vert að íhuga það vel, að áður en iðngarðar rísa af grunni og áður en þjónustugreinar og iðnfyrirtæki festa rætur í sveitum landsins þurfa sveitarfélögin ærin verk að vinna.

Þegar hafist er handa um atvinnuuppbyggingu þarf ákveðin skipulagning að fara fram, síðan þarf að vera fyrir hendi vatn, skólp og raflögn, svo nokkuð sé nefnt, þ.e. skipulagður byggðakjarni með byggingarhæfum lóðum. Þessi þáttur í starfsemi sveitahreppa hefur aukist á síðari árum, enda ein áhrifaríkasta leiðin og kannske sú eina til að sporna gegn áframhaldandi fólksflótta úr sveitum landsins og snúa vörn í sókn í þeim efnum. Enginn má þó skilja þessi orð mín svo, að í þeim felist vanmat á gildi og möguleika í íslenskum landbúnaði, þótt fræðilega sé tæpast hægt að ætla að sá atvinnuvegur auki hlutdeild sína í vinnuafli þjóðarinnar á allra næstu tímum. En dæmið getur snúist við. Þéttbýli og iðnaður nágrannaþjóða leggur undir sig akurlendi bændanna þar. Þegar sú þróun eykur á óhagkvæmni í landbúnaði þeirra þjóða og takmörkun á landbúnaðarframleiðslu batna að sama skapi aðstæður í þeim löndum sem búa við mikla víðáttu og góð skilyrði til landbúnaðarframleiðslu.

En stöðnun þolir ekkert byggðarlag. Þess vegna verðum við að hefjast handa um nýtt starf, ný áform. Við hliðina á samtökum fólksins í landbúnaði þarf að efla sveitarfélögin og breikka þann grundvöll verkefna sem þau hafa unnið á. Bættar samgöngur og dreifing orku um byggðir Íslands skapar margháttaða möguleika í atvinnuuppbyggingu og viðskiptum sem enn eru ónýttir. Í þessum efnum skortir að vísu margt, en það fyrsta, sem við verðum að ná tökum á, er markmið og áform. Þótt enginn skyldi vanmeta hlut hins opinbera í þessum efnum verður forustuhlutverkið að vera í höndum fólksins sjálfs og forsvarsmanna þess heima í héruðum. Alveg sérstaklega verður að undirstrika forustuhlutverk sveitarfélaganna sjálfra til að móta ný viðhorf og aðlaga þau breyttum og betri aðstæðum.

Herra forseti. Ég geri mér vel ljóst að orð mín hér eru víðtækari en tillaga sú er ég mæli hér fyrir. Verkefnin eru því mörg. Hitt legg ég áherslu á, að verði sú tillaga, sem hér er um fjallað, samþykkt er það mikið spor í réttlætisátt.

Það er kostur við þetta mál, að það mótast ekki af viðhorfum ákveðins stjórnmálaflokks né hagsmunahópa. Þess vegna vona ég að það fái góðan byr og jákvæða afgreiðslu hér á hinu háa Alþingi.

Ég geri það svo að till. minni, herra forseti, að þessu máli verði vísað til allshn.